تغییر در ساختار ژنی اکوسیستمهای آبی از طریق انتقال عمدی یا غیرعمدی گونه‌های غیربومی موجودات زنده به اکوسیستمهای دریایی یکی از جدی‌ترین موارد آلودگی‌های دریایی می‌باشد. این امر موجب گشته است تا بسیاری از گونه‌های آبزی به مناطق خارج از زیستگاه اصلی خود انتشار یابند و تهدید جدی برای گونه‌های بومی محسوب گردند.
آب توازن کشتی‌ها، اصلی‌ترین عامل انتقال غیرعمدی ارگانیسم‌های زنده در بین اکوسیستمهای دریایی محسوب می‌شود. در واقع، موجودات زنده‌ای که در آب‌های ساحلی زندگی می‌کنند، ممکن است در هنگام مکش آب به مخازن آب توازن، همراه آب دریا به این مخازن وارد شوند. اگر کشتی در آب‌های کم‌عمق، اقدام به آبگیری نماید، رسوبات و دیگر موجودات زنده نیز ممکن است به درون مخازن وارد شوند هنگامی‌که آب توازن تخلیه می‌شود، این موجودات زنده نیز رها می‌شوند. این آب توازن، همراه کشتی جابجا شده و سپس در بندر بعدی که کشتی اقدام به بارگیری بیشتر می‌کند، تخلیه می‌شود. اگر یک کشتی از تعدادی بندر کالا دریافت کرده یا به آن‌ها تحویل دهد، مقداری از آب توازن را از هر بندری برداشته یا مقداری از آن را در هر بندر تخلیه می‌کند. در این موارد، آب توازن کشتی مخلوطی از آب‌های بنادر مختلف است.
آب توازن کشتی: آب شیرین یا شوری است که در مخازن توازن کشتی‌ها نگه‌داشته می‌شود، این آب برای حفظ ثبات کشتی و قابلیت مانور آن در طول سفر دریایی، به‌خصوص در هنگامی‌که کشتی کالا حمل نمی‌کند، استفاده می‌شود. همچنین آب توازن ممکن است به منظور اضافه کردن وزن، جهت فرو رفتن بیشتر کشتی در آب برای عبور از زیر پل‌ها و دیگر سازه‌ها به کار گرفته شود. معمولاً آب توازن هنگامی‌که کشتی در حال تحویل کالا به بندر و جدا شدن با کالای کمتر یا بدون کالا از اسکله است، به درون مخازن مخصوص نگهداری آن در کشتی، پمپ می‌شود.
در تعریفی دیگر، آب توازن، آبی است با مواد معلق موجود که به منظور کنترل اختلاف آبخور و فشارهای وارده بر یک کشتی برداشت می‌شود. آب توازن توسط مجرای آبگیری کشتی که در کناره و ته کشتی قرار دارد، به کمک پمپ‌های بالاست برداشت می‌شود. این مجرا داری سطوح رنده مانندی است که از ورود اشیای بزرگ به داخل مخازن آب توازن در کشتی جلوگیری می‌کند. کشتی‌ها برای حرکت در آب برای جابه‌جایی کالاهایی از قبیل نفت، مواد معدنی، کانتینرها و مواردی ازاین‌دست طراحی و ساخته‌شده‌اند. بر همین اساس، کشتی چه بدون بار باشد و چه اینکه قسمتی از بارش را در یک بندر تخلیه کرده و راهی بندر بعدی باشد، آب توازن را باید به منظور عملکرد مؤثر و بی‌خطر کشتی برداشت کند.
ورود گونه‌های تازه‌وارد به اکوسیستمهای جدید، علاوه بر تغییر گسترده‌ی ساختار شبکه غذایی محیط، موجب کاهش تنوع زیستی دریا می‌گردد. پیامد نهایی چنین وضعیتی، ایجاد تغییرات اساسی در ذخایر ژنی دریا خواهد بود. از سوی دیگر، این پدیده تهدیدی برای مناطق آبزی‌پروری ساحلی که در نزدیکی مسیرهای کشتیرانی قرار دارند، محسوب می‌شود و این مناطق در معرض بالاترین شانس دریافت بیماری از طریق پاتوژن¬های منتقل‌شده به‌وسیله‌ی آب توازن کشتی‌ها قرار دارند. در مناطقی نیز مشاهده‌شده است که انتقال عامل برخی بیماری‌های انسانی و شیوع گسترده‌ی آن‌ها در بین مردم ساکن در نواحی ساحلی، از طریق جابجایی پاتوژن‌ها توسط آب توازن کشتی‌ها صورت پذیرفته است.
امروزه مسئله انتقال گونه‌های مضر آبزی غیربومی ناشی از تخلیه‌ی آب توازن کشتی‌ها به دریا، به شکل یک معضل جهانی نمود یافته است، به‌نحوی‌که حل این مشکل از برنامه‌های ملی فراتر رفته و نیازمند همکاری‌ها و عملکرد یکنواخت جهانی و منطقه‌ای گردیده است. برآوردها حاکی از این است که با توجه به وضعیت ناوگان کشتی‌های موجود در جهان، همه‌ساله در حدود ۴ میلیارد تن آب توازن توسط کشتی‌ها جابجا می‌شود و تخمین زده‌شده است که حداقل روزانه ٣ تا ٤ هزار گونه از موجودات زنده، از این طریق، از محلی به محل دیگر انتقال می‌یابند.
شناخته‌شده‌ترین میکرو ارگانیزم‌های مضر
افزایش ظرفیت، تعداد و سرعت کشتی‌های اقیانوس‌پیما باعث گردیده است تا مقدار آب توازن جابجا شده در مخازن کشتی و متعاقباً تعداد و تنوع گونه‌های دریایی و پاتوژن‌های جابجا شده در آن نیز افزایش یابند. از سوی دیگر، توسعه‌ی دانش فنی بشر در زمینه‌ی ساخت کشتی و موتورهای دریایی باعث افزایش سرعت کشتی و کاهش طول سفرهای دریایی گردید. این امر به نوبه خود، تأثیر قابل‌توجهی بر احتمال بقاء گونه‌های آبزی در هنگام سفر در مخازن توازن کشتی از نقطه‌ای به نقطه‌ی دیگر گردید.
باوجوداینکه هزاران ارگانیزم آبزی و بیماری‌زا که ممکن است به‌صورت بالقوه مهاجم باشند، وجود دارد، ۱۰ نوع ازاین‌گونه‌ها که در سراسر دنیا شناخته‌شده‌تر هستند که در شکل بالا نشان داده‌شده‌اند.
اقدامات بین‌المللی جهت کنترل و مدیریت آب توازن کشتی‌ها
مشاهده‌ی متعدد گونه‌های دریایی در خارج از زیستگاه اصلی آن‌ها، باعث افزایش حساسیت دانشمندان و توجه بیشتر مجامع بین‌المللی در ابتدای دهه‌ی ١٩٨٠ گردید. این امر باعث آغاز یک اقدام جدید جهانی برای وضع قوانین و مقررات لازم به منظور کاهش و کنترل جابجایی گونه‌های دریایی گردید.کنوانسیون حقوق دریاها در سال ١٩٨٢ از دولت‌های عضو خواست تا اقدامات لازم به منظور جلوگیری و کاهش آلودگی دریایی ناشی از به‌کارگیری دانش فنی در حوزه حاکمیت و صلاحیت یا کنترل خود یا معرفی عمدی یا غیرعمدی گونه‌های غیربومی یا جدید به هر یک از اجزاء خاص محیط‌زیست دریایی که بتوانند باعث ایجاد تغییر معنی‌دار و مضر در محیط گردند را به عمل‌آورند.
با شدت گرفتن پیامدهای ناشی از معرفی گونه‌های دریایی به اکوسیستمهای جدید و در جریان برگزاری کنفرانس بین‌المللی محیط‌زیست و توسعه (ریو) در سال 1983، سازمان بین‌المللی دریانوردی، مسئول بررسی و تصویب مقررات لازم در خصوص تخلیه‌ی آب توازن به دریا به منظور جلوگیری از انتشار گونه‌های غیربومی گردید. در سال ١٩٩٢ کنوانسیون تنوع زیستی (CBD) با هدف حفظ تنوع زیستی، استفاده‌ی پایدار از گونه¬ها و سهیم شدن عادلانه و برابر در مزایای حاصل از کاربرد منابع ژنتیکی تدوین شد. این کنوانسیون از دولت‌های عضو می‌خواهد تا به نحو مقتضی، از ورود گونه‌های غیربومی که اکوسیستم‌ها و زیستگاه‌های گونه‌های دیگر را به خطر می‌اندازند، جلوگیری نموده و آن‌ها را تحت کنترل درآورده یا نابود سازند.
پیش‌ازاین و در سال ١٩٩١، سازمان بین‌المللی دریانوردی، کار تدوین و تصویب دستورالعمل‌های داوطلبانه‌ای تحت عنوان "دستورالعمل‌های جلوگیری از معرفی گونه‌های ناخواسته‌ی دریایی و پاتوژن¬ها از طریق تخلیه‌ی آب توازن و رسوبات کشتی‌ها" را به اتمام رسانده بود. در ادامه‌ی این تلاش‌ها، نهایتاً در 13 فوریه سال 2004، کنوانسیونی با نام کنوانسیون بین‌المللی مدیریت آب توازن (BWM) تدوین شد.
وضعیت کنونی و مفاد کنوانسیون بین‌المللی مدیریت آب توازن
کنوانسیون BWM از کشورهای عضو می‌خواهد تا کشتی‌های مشمول کنوانسیون و کشتی‌هایی که محق برافراشتن پرچم آن‌ها می‌باشند را موظف به تطبیق با مفاد و الزامات درج‌شده در کنوانسیون بنمایند. همچنین هر دولت عضو باید با توجه به شرایط خاص و توانایی‌های خود، برنامه‌های ملی مدیریت آب توازن در بنادر و آب‌های تحت حاکمیت خود را به منظور دستیابی به اهداف کنوانسیون، تهیه و اجرا نماید.
در ۸ سپتامبر سال ۲۰۱۵ میلادی (۱۸ شهریورماه ۱۳۹۵)، با الحاق ۵۲ کشور که معادل با ۳۵,۱۴ درصد تناژ کشتیرانی جهانی است، کنوانسیون BWM به شرایط لازم الاجرا شدن رسید و الزامات کنوانسیون مدیریت آب توازن کشتی‌ها از ۸ سپتامبر سال ۲۰۱۷ (۱۸ شهریورماه ۱۳۹۶) لازم الاجرا شد.
در حال حاضر، تعداد دولت‌های متعاهد برابر با 67 و درصد تناژ جهانی به 74.91 درصد رسیده است و از تاریخ 8 سپتامبر 2024، این کنوانسیون، اجرایی می‌گردد.
در جدول زیر اسامی کشورهای متعهد به کنوانسیون مدیریت آب توازن، مشخص‌شده است.
آخرین آمار کشورهای متعاهد به کنوانسیون BWM در سال 2017
مطابق کنوانسیون BWM ، کشورهای متعاهد می‌بایستی شرکتهای کشتیرانی خود را موظف کنند تا طبق یک برنامه‌ی زمانی مشخص و برخی اولویت‌بندی‌ها، سیستم‌های تصفیه‌ی آب توازن، بر روی کشتی‌ها نصب شود. در این کنوانسیون، دو برنامه‌ی مجزا برای کشتی‌های جدید (نو) و کشتی‌های موجود (قدیمی) ارائه‌شده است. همچنین دو رویکرد (رویکردهای D1 و D2) برای مدیریت آب توازن کشتی‌ها مطرح گردیده است.
- رویکرد D1 (تعویض ) برای مدیریت آب توازن کشتی‌ها: این رویکرد اشاره به تعویض آب توازن کشتی‌ها در دریا در فاصله‌ی 200 مایلی از سواحل و در عمق 200 متری دارد. شایان ذکر است که این تعویض دارای چندین روش و قانون است که از حوصله‌ی این گزارش خارج است.
- رویکرد D2 (پردازش) برای مدیریت آب توازن کشتی‌ها: این رویکرد اشاره به استفاده از سیستم‌های تصفیه‌ی آب توازن در کشتی دارد. مطابق این رویکرد، آب تصفیه‌شده توسط این سیستم‌ها باید دارای مشخصات شیمیایی تعیین‌شده‌ای باشد که کلیت آن در شکل زیر نشان داده‌شده است.
استاندارد خروجی آب تصفیه‌شده مطابق رویکرد D2
مطابق کنوانسیون BWM، کشتی‌های جدیدی که از تاریخ 8 سپتامبر 2017 به بعد ساخته می‌شوند، می‌بایستی رویکرد D2 را به‌کارگیرند. همچنین کشتی‌های موجود که تاریخ ساخت آن‌ها قبل از 8 سپتامبر 2017 است، مطابق برنامه‌ی زمانی که در شکل زیر نشان داده‌شده است، تا یک زمان مشخصی می‌توانند از رویکرد D1 استفاده کنند و آن‌ها نیز به تدریج ملزم به رویکرد D2 می‌شوند. در نهایت، در تاریخ 8 سپتامبر 2024، تمامی کشتی‌های موجود در دنیا که شرایط معافیتی خاصی نداشته باشند، ملزم به استفاده از سیستم‌های تصفیه‌ی آب توازن هستند. بر اساس مطالعات صورت گرفته در حدود 70000 کشتی تجاری مشمول مقررات کنترل و مدیریت آب توازن تا سال 2020 می‌شوند که در جدول زیر به آن‌ها اشاره شده است:
جدول کشتی‌های مشمول مقررات کنترل و مدیریت آب توازن کشتی‌ها تا سال 2020
شایان ذکر است که دامنه‌ی شمول کنوانسیون BWM عبارت است از کشتی‌هایی که محق به برافراشتن پرچم یک متعاهد هستند و کشتی‌هایی که محق به برافراشتن پرچم یک متعاهد نیستند، اما با اجازه‌ی آن متعاهد فعالیت می‌کنند.
زمان‌بندی اجرای کلیت کنوانسیون مدیریت آب توازن
اقدامات ملی جهت کنترل و مدیریت آب توازن کشتی‌ها
با توجه به حساسیت اکوسیستمهای دریایی کشور، سازمان بنادر و دریانوردی از سال ١٣٧٨ تا ١٣٨٣، تدوین و اجرای پروژه‌ای تحت عنوان "رفع موانع و اجرای کنترل مؤثر بر آب توازن و اقدامات مدیریتی در کشورهای در حال توسعه" را با همکاری سازمان‌های بین‌المللی و ملی به انجام رساند.
سازمان بنادر و دریانوردی به عنوان مرجع ملی دریایی کشور و متولی اجرای مدیریت آب توازن کشتی‌ها، به نیابت از دولت جمهوری اسلامی ایران، اقدامات خود را در این زمینه با همکاری سایر ارگانهای ذیربط، از سال ۱۳۷۸ با حضور فعال در کمیته‌ی حفاظت از محیط‌زیست دریایی (MEPC)، به حمایت از برنامه ها و پروژه های سازمان بین‌المللی دریانوردی جهت اجرای الزامات مندرج در کنوانسیون BWM در کشور نمود. بعد از تصویب کنوانسیون در سال ۱۳۸۹ در مجلس محترم شورای اسلامی، به تودیع کنوانسیون مذکور در سازمان بین‌المللی دریانوردی (آیمو) در سال ۱۳۹۰ اقدام شد. از سال 1390 به بعد، سازمان بنادر و دریانوردی در کمیته‌ی حفاظت از محیط‌زیست دریایی (MEPC) و کمیته‌ی فرعی جلوگیری از آلودگی دریایی (PPR) اقدام به مهیا سازی شرایط اجرای کنوانسیون BWM نموده است و هماهنگی‌های لازم با شرکتهای کشتیرانی ایرانی (به‌خصوص شرکت ملی نفتکش و شرکت کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران)، شرکتهای رده‌بندی دریایی (به‌خصوص موسسه رده‌بندی ایرانیان)، سازمان محیط‌زیست، بنادر دریایی ایران و سایر سازمان‌های مربوطه را جهت پیاده‌سازی BWM انجام داده است.
لازم به ذکر است که شرکت ره‌آوران آینده دریا یکی از شرکت های زیرمجموعه صنایع نانوتک آینده نیز به عنوان اولین و تنها تولیدکننده‌ی داخلی سیستم‌های تصفیه آب توازن کشتی‌ها در جلسات کمیته‌ی حفاظت از محیط‌زیست دریایی (MEPC) و کمیته‌ی فرعی جلوگیری از آلودگی دریایی (PPR) شرکت نموده است.
این شرکت با سرمایه گذاری صنتا در سال 1398 تاسیس گردید و تاکنون مجوز اولیه Basic Approvement را از سازمان بین المللی دریای (IMO) دریافت کرده است. امید است که این شرکت که با چشم انداز و رسالت حل چالش کلان کشوری آب توازن پا در عرصه کسب و کار گذاشته است به کمک بازیگران اصلی این حوزه به خصوص سازمان بنادر و دریانوردی جمهوری اسلامی ایران بتواند این ماموریت خطیر را به پایان رساند.